Oorspronkelijke tekst van het artikel 'Assange wist niet dat de Viking bij vrouwen op eieren moet lopen'(NRC 16-07-2011).
Een gekwetst mens kan in Zweden altijd rekenen op bescherming en bijstand. Dat klinkt sympathiek en dat is het ook.
Een oervervelend sujet uit de klas van mijn oudste maakte zichzelf het leven zo onmogelijk dat niemand meer met hem wilde spelen. Maar in plaats van dat iemand het kind eens een stevige veeg uit de pan gaf, werden alle ouders van de klas opgetrommeld om met elkaar te spreken over 'de problemen die er speelden'. Belangrijkste conclusie was dat iedereen voortaan aardiger kon zijn tegen het sujet dat toch al een moeilijke tijd achter de rug had. Zijn eigen aandeel in de misère was daarbij van ondergeschikt belang. Ik vond het te belachelijk voor woorden maar na een poosje bleek het te werken. De groep omarmde de jongen en bleef, ondanks zijn agressieve gedrag, aardig tegen hem waardoor hij weer min of meer deel ging uitmaken van de groep.
Dat die houding voor ons, overassertieve randstedelingen, even wennen was, bleek uit een reactie van mijn dochter. Haar (boeddhistische) meester sprak af om een agressor in de klas met de handen licht toe te sturen onder het uitspreken van de woorden: 'Ljus, ljus', waarop mijn dochter, eenmaal thuisgekomen, zei: 'Hij gaat zelf maar lekker licht sturen', maar als Måns mij schopt, dan schop ik gewoon terug.'
Bescherming en slachtofferschap
In Zweden is het recht op bescherming van de kwetsbare burger een groot goed. Men zorgt voor haar burgers 'från vaggan till graven' (van de wieg tot het graf). De Zweedse staat is als een zorgzame vader die een veilige ruimte schept voor al zijn kinderen en er streng op toeziet dat hun persoonlijke integriteit niet geschaad wordt. Dat uit zich in een strikte wetgeving en talloze overheidsorganisaties waar de kwetsbare, hulpbehoevende burger terecht kan. Zo krijgen onze kinderen elke morgen bij het ontbijt via de achterkant van een pak melk het nummer van kindernoodlijn BRIS gepresenteerd en kunnen wij zelf, in geval van onheuse bejegening of discriminatie terecht bij de Diskrimineringsombudsmannen.
Enerzijds is dat natuurlijk sympathiek, sociaal en beschaafd. Wij Nederlanders zouden er nog wat van kunnen leren. Anderzijds vraag ik me geregeld af waar bescherming precies ophoudt en slachtofferschap begint. Wordt het geen slappe bedoening als het zo weinig aankomt op persoonlijke kracht?
De zaak Assange
Precies dit spanningsveld komt naar voren in de beschuldigingen die Zweden uit aan het adres van Julian Assange, voorman van klokkenluiderssite Wikileaks. Het hof van justitie wil hem horen op verdenking van verkrachting, seksuele molestatie en het uitoefenen van onwettige dwang met betrekking tot twee vrouwen, mevrouw A. (31 jaar) en mevrouw W. (26 jaar) en heeft een Europees uitleveringsbevel tegen hem uitgevaardigd.
Assange ontmoette beide vrouwen in augustus vorig jaar op een congres in Stockholm waar hij een lezing gaf op uitnodiging van de christelijke afdeling van de Sociaal-Democratische Partij. Mevrouw A. was daar politiek secretaris, organisator van het congres en Assanges woordvoerster terwijl mevrouw W. een bewonderaarster van Assange was die zich als vrijwilligster meldde bij de organisatie van het congres. In de dagen tussen 13 en 18 augustus hadden zij beiden, zonder het van elkaar te weten, seks met Assange.
Geheel in de stijl van Wikileaks, lekte een geheim Zweeds document over het strafonderzoek van de Zweedse politie uit. Daaruit blijkt dat de aanklacht van verkrachting draait om het niet gebruiken van een condoom tegen de wil van mevrouw W. en dat de andere aanklachten verband houden met het opzettelijk kapotscheuren van een condoom en fysiek intimiderend gedrag bij mevrouw A. Beide vrouwen stemden initieel toe in contact met Assange maar geen van hen wilde onbeschermde seks met hem. Assange wordt nergens beschuldigd van het gebruiken van geweld.
Een misdrijf?
In de buitenlandse media overheerst ongeloof. Hoe kan het dat dergelijke feiten in Zweden worden opgevat als serieuze misdrijven, laat staan verkrachting?
De getuigenissen maken duidelijk dat Assange zich als een hork gedraagt: Hij rukt mevrouw A. onbehouwen de kleren van het lijf, trekt haar ketting kapot en penetreert mevrouw W. 's ochtends in haar slaap zonder condoom terwijl zij de avond daarvoor herhaaldelijk duidelijk heeft gemaakt dat niet te willen. Wanneer ze daarna opmerkt niet hoopt zwanger te zijn, antwoordt Assange koeltjes dat Zweden toch een mooi land is om kinderen op te voeden.
Allemaal reuze respectloos, maar als er helemaal geen sprake is van geweld, is het ongenoegen van beide vrouwen dan niet gewoon een geval van 'bad sex'? Een persoonlijke inschattingsfout die je kunt maken wanneer je sex hebt met een wildvreemde? Daarbij is het opvallend dat de vrouwen weinig tot niets hebben ondernomen om Assange op hun grenzen te wijzen. Toen Assange mevrouw W. 's ochtends in haar slaap zonder condoom penetreerde, maakte ze het maar af want het was toch al te laat. Mevrouw A. tracteerde hem na zijn misdaad nog op een kreeftenfeest, twittert daar enthousiast over en liet hem nog dagen in haar appartement bivakkeren. Mevrouw W. fietste na de misdaad samen met Assange naar het station waar ze zijn treinkaartje betaalde.
Ontkenning en ongeloof
Assange zelf ontkent de verdachtmakingen en vecht vanuit Engeland zijn uitlevering aan Zweden aan. Hij suggereert dat het om een lastercampagne gaat en vreest, eenmaal in Zweden, makkelijker uitgeleverd te kunnen worden aan de Amerikaanse veiligheidsdiensten. De gevoelige en geheime informatie die Wikileaks de afgelopen jaren onthulde, wordt met name door de V.S ervaren als een bedreiging voor de nationale veiligheid en diplomatieke betrekkingen. Gevoed door zijn eigen uitlatingen, richtte het grote publiek haar woede en verontwaardiging aanvankelijk vooral op de slachtoffers, de Amerikaanse veiligheidsdiensten en het Zweedse rechtssysteem. Bekende Amerikanen als Michael Moore en Naomi Wolf geloven er niets van dat er een rechtsstaat te pas moet komen aan een gescheurd condoom en vermoeden een achterliggend complot (Huffington Post 7, 13, 14 en 15-12-2010).
Zweedse trygghet
Zweden echter, neemt de verdenkingen uiterst serieus. Het streven naar trygghet (veiligheid) is er in hoge mate een zorg van de staat. Enerzijds vanuit sociaal idealisme, anderzijds vanuit het praktische gegeven dat volwassenen buitenshuis werken terwijl kinderen op scholen, opvangcentra en sportcomplexen verblijven. Bij gebrek aan persoonlijk toezicht, trekt de staat een groot deel van het toezicht naar zich toe.
Men zoekt in Zweden wel vaker zijn toevlucht tot een overheidsinstantie bij persoonlijke problemen. Bij seksuele misdrijven heeft men de drempel tot het melden er van doelbewust verlaagd door vrouwen in de gelegenheid te stellen slechts verhaal te doen en advies in te winnen. Zo hoeven vrouwen nooit een beschuldiging van valse aangifte te vrezen.
Dit was exact wat beide vrouwen van plan waren. Nadat mevrouw W. Assange tevergeefs probeerde te bereiken, belde ze mevrouw A., zijn woordvoerster in welk gesprek ze ontdekten een vergelijkbaar negatieve ervaring te hebben gehad met Assange. Daarop stapten ze gezamenlijk naar de politie. In eerste instantie was het de zesentwintig-jarige mevrouw, W., die haar beklag wilde doen. Ze was van streek in verband met sexueel overdraagbare ziekten en wilde Assange traceren en nagaan of ze hem kon dwingen tot een medische test. Mevrouw A. ging vooral mee om haar verhaal te steunen. Op het politiebureau constateerde men toen een misdrijf waarop de dienstdoende aanklager direct een arrestatiebevel uitvaardigde.
Assange wordt verdacht van verkrachting dankzij een wettelijke verbreding van de definitie van verkrachting in 2005 waardoor nu ook seks met iemand die dronken is, slaapt of om een andere reden geen nee kan zeggen, geldt als verkrachting. Met deze wetswijziging verdubbelde het aantal meldingen van verkrachtingen tussen 2004 en 2009. Volgens cijfers van de BRÅ, de Zweedse Raad voor Misdaadpreventie, bleef het aantal veroordelingen tussen 2005 en 2008 echter ongeveer gelijk (ca 10%). De vraag is dan ook of de nieuwe definitie van verkrachting wel effectief is als het alleen maar leidt tot meer meldingen. Het vinden van bewijslast in verkrachtingszaken is altijd moeilijk omdat het vaak woord tegen woord blijft. Mogelijk haalt een juridisch systeem weinig meer uit naarmate de overtredingen subtieler worden.
Hoofdaanklager Eva Finné sloot de zaak Assange aanvankelijk wegens onvoldoende bewijslast voor een veroordeling op basis van verkrachting of sexuele molestatie. Echter, op aandringen van Claes Borgström, de advocaat van beide vrouwen, heropende de hoger geplaatste openbaar aanklager, Marianne Ny de zaak daarna op 01-09-2010.
Jämställdhet
Zowel Borgström als mevrouw A. ontkennen stellig elke inmenging van Amerikaanse veiligheidsdiensten. 'De aanklachten tegen Assange zijn niet in scène gezet door het Pentagon of iemand anders maar de verantwoordelijkheid voor wat mij en die andere vrouw overkomen is ligt geheel bij een man met een scheef vrouwbeeld en een probleem om nee te aanvaarden', aldus mevrouw A. in Aftonbladet (21-08-2010).
Assange op zijn beurt, noemt Zweden het Saoedie-Arabië van het feminisme (Sunday Times 27-12-2010). Dat klopt in zoverre dat de Zweedse samenleving doortrokken is van een fundamentalistisch streven naar jämställdhet (seksegelijkheid). Op universiteiten en in de politiek gedijt een feministisch gedachtengoed waarin mannen stelselmatig worden bezien als onderdrukkers en misbruikers van macht waartegen vrouwen beschermd dienen te worden. In Zweden zijn daar formele instanties voor. Zo is er een speciale minister van seksegelijkheid, Nyamko Sabuni, die afgelopen dinsdag nog meedeelde sekse-ongelijkheid en seksueel geweld tegen te willen gaan door de seksuele voorlichting in de biologieles uit te breiden naar vakken als geschiedenis, maatschappijleer en religie (Dagens Nyheter 12-07-2011). Advocaat Claes Borgström was in de jaren 2000-2008 nationale ombudsman voor seksegelijkheid en vanaf 2008 woordvoerder seksegelijkheid bij de Sociaal-Democratische partij. Vanuit zijn persoonlijke betrokkenheid in gelijkheidskwesties is het niet verwonderlijk dat hij de zaak Assange wilde heropenen.
Waar veel jonge ambitieuze vrouwen elders in Europa er wel voor uitkijken zich te afficheren met het feminisme, noemen jonge succesvolle Zweedse schrijfsters en journalisten als Sanna Sundell, Maria Sveland en Katarina Wennstam zich met trots feminist, als ware het een statusverhogende eretitel. Ook mevrouw A. behoort tot deze jonge generatie radicale feministen. Zij werkte als medewerker seksegelijkheid aan de universiteit van Uppsala en levert tegenwoordig bijdragen voor het blog van Rebella unga S-kvinnor, een groepering jonge radicale vrouwen binnen de sociaal-democratische partij die zich presenteert onder de militante leus: 'Zusterschap is macht'.
In deze samenleving loopt de ooit zo ruige Viking tegenwoordig op eieren om vrouwen niet onheus te bejegenen. Voor de zekerheid flirt hij zo min mogelijk en stelt hij alles in het werk om zorgzaam over te komen. In publieke ruimtes is hij als een moederkloek in de weer met flesjes, speentjes en doekjes terwijl zijn vrouw geniet van een broodje, de krant of een goed gesprek. In het uiterlijk van Zweedse mannen valt meer dan eens de neiging te bespeuren de eigen mannelijkheid te ontkrachten of zelfs te ridiculiseren: Met kekke brilmontuurtjes, Allstars onder een pak, extreem gestylde kapsels, gevlochten bakkerbaarden en strak gesneden kleding lijkt men uit te willen drukken: 'Kijk ik ben volstrekt niet mannelijk en dominant, ik ben gewoon een vrolijke paljas!' Anders Borg, minister van financiën en zelfverklaard feminist, doet er met staart en oorbel vrolijk aan mee.
Persoonlijk doet het mij snakken naar onbeschofte Engelse lads met grove humor en openlijke sexuele insinuaties maar Zweedse vrouwen denken daar blijkbaar anders over. 'Macho's met normen en waarden uit het stenen tijdperk staan in vrouwenbladen al lang niet meer in de top tien van meest aantrekkelijke mannen', aldus Birgitta Ohlsson, minister van Europese zaken (New York Times 09-06-2010).
De bescherming van de positie van de vrouw is in Zweden uitgemond in een hegemonie van vrouwelijke waarden. Dat mannen daarbinnen danig de weg kwijtraken blijkt wel uit het feit dat zowel Dagens Nyheter als Svenska Dagbladet deze zomer gelijktijdig een serie artikelen wijden aan de rol van de man. 'Hoe moet een man zijn?', vraagt men zich af. 'Heeft hij een beschermende rol tegenover vrouwen en kinderen? En hoe combineert hij dat dan met een zachtere en zorgzamere kant? Moet hij hard en macho zijn of zacht en gevoelig?'
In dit Zweden zijn vrouwen er, meer dan waar ook ter wereld, gewend aan geraakt dat mannen zich zo veel mogelijk naar hun wensen gedragen. Het male chauvinistic machogedrag van de Australische Assange ontmoeten zij zelden tot nooit, laat staan dat ze daar een passende sociale reactie voor ontwikkeld hebben.
Inassertiviteit
In eerste instantie lijkt de strijdbaarheid van Zweedse vrouwen en het onvermogen van de beide vrouwen om op te treden tegen het onwenselijke gedrag van een Assange een vreemde paradox. Waarom kickten zij hem niet gewoon het huis uit? Juist als feminist verbaast Naomi Wolf zich over de hulpeloze opstelling van de vrouwen in deze zaak (Democracy Now, 20-12-2010).
Zij realiseert zich echter niet hoe de sociale bescherming van burgers in Zweden leidt tot inassertiviteit en gedweeheid. Confrontaties ervaart men al snel als agressie waardoor men liever grenzen stelt via regels dan met persoonlijk optreden.
Zo duikt in de Zweedse politiek telkens weer de reflex op de weerloze nog beter te beschermen waarbij niets van zijn eigen weerbaarheid wordt verwacht. Een regeringscommissie onderzocht in november 2010 of de definitie van de zogenaamde 'hulpeloze toestand' in verkrachtingszaken verder verbreed kon worden. Ook Göran Rudling die de zaak van Assange op de voet volgt en daardoor zelfs getuigde in zijn proces, houdt zich hiermee bezig want: 'Je kunt in iets toestemmen dat je niet wilt' citeert Le Monde hem (8-2-2011). Via zijn website/blog Samtycke nu (instemming nu) spant hij zich in voor een wetswijziging rond sexmisdrijven waarbij men elkaar expliciet toestemming moet geven om seks met elkaar te kunnen hebben.
Een persoonlijk initiatief van de Zweedse journalist Johanna Koljonen zette een tegengestelde beweging in gang door vrouwen juist aan te spreken op hun zelfbewustzijn en weerbaarheid. Naar aanleiding van de zaak Assange, twitterde zij uitgebreid en openhartig over een persoonlijke seksuele ervaring waarin zij geen duidelijke grenzen durfde te stellen. 'Ik ben eigenlijk geschokt door het feit dat ik nu pas begrijp dat ik zelf ooit het slachtoffer was van verassingsseks', en: 'Ik was zo'n slechte feminist dat ik geen flauw benul had of een grens trok.', luidden haar tweets. Een groep journalisten rond Koljonen publiceerde daarop gelijktijdig een persoonlijke getuigenis over het grijze gebied tussen geweld en een slechte seksuele ervaring. Het werd een nationale mediahype die vooral liet zien dat veel Zweedse vrouwen de behoefte voelen zich hierin weerbaarder op te stellen. De belangrijkste conclusie van Koljonen was: We moeten ons durven uitspreken in onze wensen: prata om det (er over praten). Overal in de media verschenen artikelen over het onderwerp en een speciale prataomdet website en twitteraccount werden gelanceerd waar bekende en minder bekende Zweden hun onuitgesproken ervaringen over het 'grijze gebied' uitten.
Ironie
Als Assange in Zweden wordt vervolgd, zal hij zich publiekelijk moeten verantwoorden over zijn ervaringen in het grijze gebied. De kans daarop is reëel. Het Engelse High Court zag eind februari geen beren op de weg voor een eerlijk proces in Zweden en zo lang de Amerikaanse veiligheidsdiensten nog niet om Assange vragen, lijkt weinig zijn uitlevering in de weg te staan. Advocaat Borgström schat de kans op vervolging bij uitlevering op 50%. Zijn zaak valt weliswaar in de lichtste categorie verkrachtingszaken maar daarmee riskeert hij nog altijd maximaal vier jaar gevangenisstraf.
Wat de uitkomst van het proces ook zal zijn, het biedt Zweden in elk geval een unieke kans de wereld te tonen dat zij het nauw neemt met het beschermen van de burgerlijke integriteit. Ironisch genoeg was dit ook precies hetgeen Assange naar Zweden voerde. Het was een veilige haven voor hem waar de vrijheid van meningsuiting streng bewaakt werd. Daarom bracht hij zijn servers onder in een voormalige atoomkelder in Stockholm waar de Zweedse Piratenpartij hem gratis bandbreedte en hosting van zijn site leverde. 'Hier is begrip en interesse voor integriteitsvragen', citeerde Dagens Nyheter hem nog op 17 augustus 2010. Hij kon toen nog niet bevroeden dat datzelfde begrip zich drie dagen later frontaal tegen hem zou keren.
